Dersim: İsyan değil katliam

()

1937-38 Dersim hadiselerine ilişkin orjinal fotoğraflar ve o günlere tanık olan insanların anlattıkları, yaşanan acıları bütün çıplaklığıyla ortaya koyuyor. İlk kez yayınlanan fotoğraflar, NTV Tarih dergisinin Aralık sayısında yer alıyor.

Seyit Rıza fötr şapkasıyla Seyit Rıza teslim olduktan sonra, fotoğrafını çekmek isteyen yetkililere, fötr şapka takmak istediğini, başka türlü fotoğraf çektirmeyeceğini belirtmişti. Sabah çok erken saat olmasına rağmen bir dükkân açtırıldı, şapka bulundu ve bu fotoğraf alındı. (Orijinal resmin arkasına o dönem düşülen notlar)

Kemancıydı, öldürülmedi Dersimde 30 Ağustos 1937 kutlamaları sırasında, bayrağın hemen arkasında elinde kemanıyla görülen Sılo Qıc, sonraki yıllarda bölgenin en önemli halk ozanlarından biri oldu. Hadiseler sırasında ölüme götürülen bir kafilenin arasındayken, bir subayın “keman çalıyor, askeri eğlendirir” demesi üzerine hayatta kaldı. Halen Dersimde yaşıyor.

Tarihi fotoğraf 1926’da çekilen tarihi fotoğrafta sonradan Dersim hadiselerinde önemli rol oynayacak kişiler vardı. Oturanlar arasında en solda Mıçi Ağa, soldan üçüncü Mehmet Ali Ağa, soldan altıncı Cemşi Ağa, ayaktakilerden soldan yedinci Süleyman Ağa, 1938’de öldürüldü. Oturanlardan soldan beşinci Elazığ Valisi Cemal Bardakçı (Murat Bardakçı’nın dedesi) ve ayaktakilerden soldan beşinci meşhur Baytar Nuri Dersimi.

Harekat sırasında muhtemelen Beyaz Dağ mıntıkasında asker çadırları

217 kişi nereye götürülüyor Fotoğrafın arkasındaki tarih 14 Ağustos 1938. O dönemde arkasına düşülen not aynen şöyle: Büyük harekatta, Dersim Halvori köyü. Asi Halvori köyünün 217 kişiden ibaret ahalisi ölüme götürülürken… Cemal Taş arşivi

Dersim harekatını gösteren dönemin askeri haritası

Jandarma Umum Komutanlığı’nın bastırdığı ve döneminde sadece 100 adet basılan “gizli ve zata mahsus” kitap.

Saan Ağa Hozat’ta öldürülmeden önce.

Saan’ın (Şahin) katledilmesi Hozat bölgesinde Bahtiyar aşiret reislerinden Saan Ağa, dönemin okumuş ender kişilerindendi. Beyazdağ cephesinde askere karşı küçük bir direniş birliği kurdu. Üvey kardeşi tarafından öldürüldü ve kafası para karşılığı askere teslim edildi. Askerler de kesik kafayla poz verdi.

Harekat sırasında askeri birliklere yardım eden milisler

Askeri operasyonlarda mağaralara saklananlara karşı gaz bombası kullanıldı

İdamdan önce son duruşma Muhtemelen 14 Kasım 1937 akşamı, Seyit Rıza ve 71 kişi, mahkemenin görüldüğü Elazığ’daki bir sinema salonunda son kez görüntüleniyor. Gece elektrik olmadığı için gaz lambasıyla aydınlatma sağlanmış. Birkaç saat sonra Seyit Rıza, oğlu ve beş kişi idam edilecekti.

Seyit Rıza ve oğlu idama götürülüyor. Seyir Rıza’nın son dileği, “beni oğlumdan önce asın”. Kabul edilmiyor.

Fotoğraf makinesini çoğu zaman silah zanneden Dersimli kadınlar korku dolu anlar yaşadı.

Devlet erkanı teftişte Başvekil Celal Bayar, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak, Genelkurmay İkinci Başkanı Kazım Orbay ve Milli Savunma Bakanı Kazım Özalp 1938’de bölgeyi ziyaret etmiş ve Dersim harekatına katılan askeri birlikleri Elazığ’da teftiş etmişti.

Dersimde özellikle yetim kalan kız çocuklarının bir kısmı evlatlık olarak alındı.

İlk kez yayınlanan fotoğraflar HASAN SALTIK ARŞİVİ